1. مقدمه

تالاب (Wetland)ها، اکوسیستم هایی هستند که بطور همیشگی یا فصلی، غرقابند. تعاریف گوناگون و بسیاری برای تالاب ها وجود دارد. بر اساس همین گوناگونی در تعریف، برخی اکوسیستم ها یا بوم سازگان ها ممکن است از منظر یک تعریف، جزو تالاب ها باشند ولی از منظر تعریفی دیگر، نباشند. برای نمونه، کشتزارهای برنج در برخی دیدگاه ها و آمارها، در شمار اکوسیستم های تالابی اند. به همین ترتیب بسیاری از اکوسیستم ها علاوه بر تعریف و نام ویژه خود، ممکن است تالاب نیز باشند. برای نمونه آب بندان ها، دریاچه ها و خلیج های کم ژرف، جنگل های مانگرو و مصب های رودخانه ها، علاوه بر تعریف خود، در قالب تالاب نیز می گنجند. ولی تعریف ارایه شده از سوی کنوانسیون رامسر (Ramsar Convention) که پیمانی بین المللی بنانهاده به ابتکار ایران، برای حفاظت از تالاب ها (The Convention on Wetlands) است و به مناسبت تصویب آن در شهر رامسر، اینگونه نامگذاری شده است، تعریف جامع و با اتفاق نظر بهتری برای معرفی تالاب دارد. بر این اساس؛ «سرزمین های پست باتلاقی، مردابی و آبگیرها و برکه های طبیعی یا مصنوعی که همیشگی یا گهگاهی دارای آب ساکن یا جاری، شیرین، لب شور یا شور باشد و همچنین آبگیرهای ساحل دریاها که بلندای تراز آن ها هنگام جزر بیش از 6متر نباشد»، تالاب محسوب می شود.

با توجه به اشاره به نام کنوانسیون رامسر، گفتنی است هدف اصلی آن، تحقیق، حفاظت و مدیریت تالاب ها و جلوگیری از روند خشک شدن آنها با تاکید بر بهره وری خردمندانه از آن ها و جلوگیری از تخریب و تجاوز به آن ها می باشد. این کنوانسیون از 2فوریه1971 به ابتکار سازمان حفاظت از محیط زیست ایران و اولین رییس این سازمان، مرحوم اسکندر فیروز، با حضور نمایندگان 18 کشور شکل گرفت و تاکنون شمار کشورهای عضو در آن به 172 رسیده است. به همین مناسبت روز دوم فوریه هر سال به نام روز جهانی تالاب ها نامگذاری شده است.

2. شمار و اندازه تالاب ها

در منابع علمی گوناگون، شمار و اندازه تالاب ها تا حدودی متفاوت است که بخشی از این اختلاف به تفاوت در تعریف تالاب برمی گردد. بطور کلی 7تا9 میلیون کیلومتر مربع (700تا900 میلیون هکتار) از مساحت زمین یعنی معادل 4.5تا6درصد از سطح خشکی های زمین (یا حدود 1.5 درصد از کل سطح زمین) بطور دائم یا موقتی، تالابی است. از این میزان و براساس تازه ترین آمار رسمی، تاکنون 2503 سایت با مساحت اعلامی 257میلیون هکتار، در کنوانسیون رامسر ثبت شده است. تالاب ریو نگرو در برزیل با گستره ثبت شده 12میلیون هکتاری بزرگترین تالاب در این بین است. بریتانیا نیز با 175 تالاب ثبت شده، بیشترین شمار تالاب ها را دارد.

شکل1. پراکندگی و موقعیت تالاب های بین المللی (منبع: وبسایت کنوانسیون رامسر)

 کشور ایران نیز اگرچه در منطقه نیمه خشک قرار گرفته است، بطور معجزه آسایی از نعمت وجود تالاب های گوناگون و باارزشی برخوردار است. از بین آن ها، 25 سایت ارزشمند با مساحت اعلامی نزدیک به 1.5میلیون هکتار، از ایران در کنوانسیون رامسر ثبت شده است. از این 25 سایت، 7 سایت در کرانه های جنوبی دریای کاسپین است که مکان های مناسبی برای زندگی دائم یا زمستان گذرانی جانداران ارزشمند و تنوع زیستی کم نظیری فراهم کرده است. برای نمونه وجود بیش از 200گونه پرنده از حدود 530گونه پرنده گزارش شده از سرزمین ایران و حدود 180گونه گیاهی، در تالاب میانکاله گزارش شده است. آب بندان های فریدونکنار، ازباران و سرخرود نیز اهمیت زیادی به ویژه برای گونه های ارزشمند پرندگان مهاجر دارد.

شکل2. پراکندگی و موقعیت تالاب های بین المللی ایران (منبع: وبسایت کنوانسیون رامسر)

جای بسی افسوس است که بسیاری از تالاب های ارزشمند ایران به ویژه در سال های اخیر، بطور کلی نابود یا به شدت تخریب و کوچک شده و با برخی آمارهای رسمی و ثبت شده از سالیان گذشته، فاصله گرفته اند. برای نمونه بزرگترین تالاب ثبت شده ایران در کنوانسیون رامسر، دریاچه ارومیه، با مساحت ثبتی 483هزار هکتار (حدود یک سوم مساحت تالاب های ایران در این کنوانسیون) طی سال های دو دهه پایانی قرن چهاردهم خورشیدی به شدت با کاهش آب و پایین آمدن تراز دریاچه (بیش از 6 متر کاهش ارتفاع سطح تراز بر اساس آمار ستاد احیای دریاچه ارومیه) و در نتیجه کاهش چشمگیر مساحت دریاچه یا به عبارتی نابودی بخش اعظمی از آن دچار بوده و هست. تالاب شادگان، خور الامیه و خور موسی در استان خوزستان که پس از دریاچه ارومیه، بزرگترین گستره اعلامی در بین تالاب های ایران (400هزار هکتار) را دارد و از دیرباز از مهمترین منابع معیشتی مردم بومی و همچنین اکوسیستمی ارزشمند برای جاندران مقیم و مهاجر بسیاری بوده است، نیز روزگار خوشی به ویژه از نظر آلودگی های محیطی و تغییرات زیست محیطی مانند تغییر شوری، ندارد. دریاچه پریشان، دریاچه گاوخونی و تالاب های پایین دست زاینده رود، تالاب های سیستان در پایین دست رودخانه هلمند و... را نیز باید جزو ناپدیدشده ها دانست. اولین تالاب ثبت شده ایران در کنوانسیون رامسر و یکی از مهمترین مناطق تالابی ایران، شامل شبه جزیره میانکاله، خلیج گرگان و جزیره آشوراده که نه تنها منطقه حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش بلکه یکی 550 ذخیره گاه زیستکره (Biosphere reserve) کره زمین در برنامه انسان و کره مسکون یونسکو (The Man and the Biosphere programme, UNESCO) است نیز با خشک شدن بخش های زیادی از تالاب ها و کاهش عمق و مساحت خلیج گرگان، صید و شکار، مرگ و میر غیرعادی پرندگان، کاهش محسوس شمار پرندگان مهاجر و آلودگی های محیطی، دست و پنجه نرم می کند. کاهش مساحت، عمق و میزان آب و شرایط غیرعادی در تالاب ها، به شدت بر کارکردها و قابلیت های گرانبهای تالاب ها تاثیر منفی می گذارد.

3. اهمیت تالاب ها

تالاب ها عمدتا اکوسیستم هایی بسیار مولد و موجب منافعی مهم می باشند. برخی از این منافع شامل بهره های غیرمستقیم (مانند تغذیه آب های زیرزمینی) و مستقیم (مانند بهره برداری از آب، محصولات و موجودات در تالاب ها و یا ویژگی های تفرجگاهی و استفاده از مناظر و زیبایی ها) است. تالاب ها علاوه بر حفاظت زیستی برای بسیاری از موجودات آبزی و خشکی زی، از مناطق مجاور خود در برابر نیروهای طبیعی مانند سیل و فرسایش نیز محافظت می کنند. بسیاری از این منافع در فعالیت های صنعتی و کشاورزی کاربرد دارد و از بین رفتن تالاب (که گاهی ناآگاهانه یا تعارض گونه به قصد توسعه صنعتی یا کشاورزی بوده است) در ادامه و در نهایت همان فعالیت های صنعتی و کشاورزی را نیز تهدید می کند. بنابراین نگهداری از تالاب ها به عنوان اکوسیستم هایی کارآمد، در اغلب موارد متضمن حفظ منافع مهم و ضروری برای توسعه می باشد. دلایل علاقه عمومی برای حفظ تالاب ها را می توان مواردی چون حفظ زیبایی و ارزش های طبیعی، توسعه اقتصاد محلی و گردشگری و حفاظت از اکوسیستم ها و موجودات زنده ای که به وجود تالاب ها وابسته اند، دانست.

4. پیشنهادها

متاسفانه وضع کلی تالاب ها و بطورکلی محیط زیست و روندهای کنونی حاکم بر آنها نامناسب است و حتی می توان گفت آمارها و هشدارهای رسمی نیز به اندازه کافی گویای مشکلات نیست. برای مهار سرعت تخریب تالاب ها (که شوربختانه در بسیاری از دیگر اجزای محیط زیست مانند رودخانه ها، جنگل ها، مراتع و... هم مشهود و آزاردهنده شده است)، بایستی هرگونه دخل و تصرف یا دستکاری در تالاب ها و همچنین عوامل موثر بر تالاب ها مانند حوضه آبریز آن ها به درستی محدود و کنترل گردد. برای نمونه رعایت حق آبه تالاب ها، صید و شکار، منابع قطعی یا احتمالی آلوده کننده یا مخرب، ساخت و ساز و کارهای عمرانی، ایجاد یا توسعه صنایع و... بایستی به خوبی و به صورت علمی، مدیریت شود. اگر بناست از منابع زنده یا غیرزنده تالاب ها برداشت صورت پذیرد یا از آن برای استحصال انرژی های تجدیدپذیر مثلا از طریق قدرت امواج یا جزرومد بهره گرفت، در عین حال باید حفظ دیگر کارکردها و ارزش های تالابی نیز تضمین شود. مثلا باید به گونه ای عمل شود که زیستگاه های موجودات زنده، مسیرهای مهاجرتی ماهیان، مکان های تخمریزی آبزیان یا لانه سازی پرندگان از بین نرفته یا به گونه ی مخربی تغییر نیابد. به طور کلی مبانی توسعه پایدار بایستی همواره مدنظر باشد تا بقا و کارآمدی این زیستگاه های بسیار ارزشمند و مولد حفظ گردد. در همین زمینه به اصل 50 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (درباه الزام به حفاظت از محیط زیست)، قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، قانون حفاظت، احیاء و مدیریت تالاب های کشور، آیین­نامه جلوگیری از تخریب و آلودگی غیرقابل جبران تالاب­ها و دیگر قوانین مرتبط مانند قانون شکار و صید و مقررات و الزامات قانونی برای توجه به محیط زیست در پروژه ها و برنامه های توسعه و پیشرفت، اشاره و تاکید می گردد.

دکتر عبدالعلی موحدی نیا (استادتمام زیست شناسی دریا، دانشکده علوم دریایی و محیطی، دانشگاه مازندران)